आषाढ अमावास्या, जी ‘दीपान्वित अमावास्या’ म्हणूनही ओळखली जाते, या दिवशी दीपपूजन करण्याची परंपरा आहे. दिव्याच्या ज्योतीत अग्नितत्त्व दडलेले असते आणि त्या अग्नीप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी या दिवशी दिव्यांची पूजा केली जाते.
दीपपूजनामागील शास्त्र आणि महत्त्व
ऋग्वेदात अग्नीला ‘होता’ म्हणजे देवतांशी संपर्क साधणारे माध्यम म्हटले आहे. यज्ञात अग्नी देवता हविर्भाग देवांपर्यंत पोहोचवतो. अग्नि हे पंचतत्त्वांपैकी सर्वात तेजस्वी तत्त्व मानले गेले आहे.
दीपपूजनाद्वारे दिव्याला सात्त्विकता व चैतन्य प्राप्त होते आणि अंधःकाराचा नाश होतो. विशेषतः चातुर्मासात, जेव्हा देव झोपलेले असतात आणि रज-तम लहरी वाढलेल्या असतात, अशावेळी दीपपूजन हे रक्षणाचे माध्यम ठरते.
‘आषाढ अमावास्येला ‘दीपान्वित अमावास्या’ असेही म्हणतात. या दिवशी दिव्यांचे पूजन केले जाते. सुवासिनी स्त्रिया घरातील दिवे स्वच्छ आणि एकत्रित करून त्यांच्याभोवती रांगोळी काढतात. ते दिवे प्रज्वलित करून त्यांची पूजा करतात. पूजेत पक्वान्नांचा नैवेद्य दाखवतात आणि पुढील मंत्राने दिव्याची प्रार्थना करतात.
दीप सूर्याग्निरूपस्त्वं तेजसां तेज उत्तमम् ।
गृहाण मत्कृतां पूजां सर्वकामप्रदो भव ॥
अर्थ : हे दीपा, तू सूर्यरूप आणि अग्नीरूप आहेस. तेजामध्ये तू उत्तम तेज आहेस. माझ्या पूजेचा तू स्वीकार कर आणि माझ्या सर्व इच्छा पूर्ण कर.
यानंतर दिव्याची कहाणी ऐकतात. हे पूजन केल्याने ‘आयुरारोग्य आणि लक्ष्मी यांची प्राप्ती होते’, अशी फलश्रुती आहे.’ (संदर्भ : भक्तिकोश, चतुर्थ खंड, पृ. ८७७)
दीपपूजनाच्या आध्यात्मिक लाभांची यादी:
- वाईट शक्तींपासून रक्षण करणारे तेजतत्त्व दिव्याला प्राप्त होते.
- दिव्याभोवती निर्माण होणारे रज-तम लहरींचे सूक्ष्म आवरण नष्ट होते.
- देवतत्त्व जागृत होऊन दिवा वर्षभर कार्यरत राहतो.
- दिवा व भगवंत यांचे कृपाशीर्वाद पूजकाला मिळतात.
- पूजकाची समष्टी साधना साध्य होते.
- दिव्याभोवती अग्निनारायणाचे संरक्षण कवच निर्माण होते.
- दिवा वाईट शक्तींशी सूक्ष्म युद्ध करण्यास समर्थ बनतो.
दीपाला स्पर्श करणे का टाळावे?
दिव्याला स्पर्श केल्यास त्याच्या साधनेत विघ्न येते. त्यामुळे दिवा चुकून स्पर्श झाला, तर पाण्याने हात धुवून दिव्याजवळ क्षमा मागावी.
दीपयज्ञाची संकल्पना
व्यक्तीगत (व्यष्टी) पूजनासोबतच अनेक दिव्यांचे एकत्र पूजन म्हणजे दीपयज्ञ. आषाढ महिन्यात दीपयज्ञ करण्याचीही धार्मिक परंपरा आहे.
निष्कर्ष:
दीपपूजन ही केवळ एक धार्मिक कृती नसून, ती आध्यात्मिक उन्नती, चैतन्यवृद्धी आणि नकारात्मक शक्तींपासून संरक्षण मिळविण्याचे सशक्त साधन आहे. अशा कृतींमुळे श्रद्धा आणि सात्त्विकतेची जाणीव समाजात वृद्धिंगत होते.
✦ स्त्रोत: दैनिक सनातन प्रभात | श्री. राज कर्वे, मधुरा भोसले
