प्रत्येक वर्षी २१ जून हा दिवस ‘पृथ्वीवरील सर्वात मोठा दिवस’ (Earth’s Longest Day) म्हणून ओळखला जातो. यालाच ‘उन्हाळी संक्रांती’ (Summer Solstice) असेही म्हणतात. या दिवशी उत्तर गोलार्धात सूर्य सर्वाधिक वेळ आकाशात असतो, त्यामुळे हा दिवस सर्वात मोठा असतो आणि रात्र सर्वात लहान. ही एक खगोलशास्त्रीय घटना असून तिचे परिणाम आपले दैनंदिन जीवन, हवामान, शेती, आरोग्य आणि संस्कृतीवरही होतात.
पृथ्वीवरील सर्वात मोठा दिवस का असतो?
पृथ्वी आपल्या अक्षावर २३.५ अंश झुकलेली आहे. ती सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालत असताना एका विशिष्ट बिंदूवर – म्हणजे २१ जून रोजी – सूर्याचा उत्तर ध्रुवाकडे कल जास्त असतो. यामुळे उत्तर गोलार्धात सूर्यकिरणे थेट वळतात आणि अधिक काळ प्रकाशमान राहतात. म्हणूनच भारतासह संपूर्ण उत्तर गोलार्धात हा दिवस वर्षातील सर्वात मोठा असतो.
उन्हाळी संक्रांती म्हणजे काय?
‘संक्रांती’ म्हणजे सूर्य एका राशीतून दुसऱ्या राशीत प्रवेश करत असतो. उन्हाळी संक्रांती म्हणजे जेव्हा सूर्य मिथुन राशीत प्रवेश करतो आणि भूमध्यरेषेच्या उत्तरेस सर्वाधिक स्थानी असतो. यालाच इंग्रजीत Summer Solstice म्हणतात. या दिवशी सूर्याचा उगम आणि अस्त यामधील वेळ सुमारे १४ ते १५ तासांपर्यंत वाढतो.
सांस्कृतिक व धार्मिक दृष्टिकोन
२१ जूनच्या दिवशी अनेक देशांमध्ये विविध पारंपरिक सण व उत्सव साजरे केले जातात. भारतात हा दिवस ‘आंतरराष्ट्रीय योग दिन’ म्हणूनही ओळखला जातो. योगाच्या माध्यमातून शरीर व मन सुदृढ ठेवण्याचा संदेश दिला जातो. याशिवाय काही ठिकाणी सूर्यपूजन व विशेष पूजा विधीही होतात.
आरोग्यदृष्टीने फायदे
या दिवशी सूर्यकिरणे अधिक काळ मिळत असल्यामुळे शरीराला नैसर्गिक जीवनसत्त्व ‘ड’ मिळते, जे हाडे मजबूत ठेवण्यासाठी उपयुक्त असते. तसेच, सडेतोड प्रकाशामुळे मनःस्वास्थ्य आणि ऊर्जेची पातळीही वाढते. मात्र, उष्माघात टाळण्यासाठी योग्य काळजी घेणे आवश्यक आहे.
हवामान व शेतीवरील परिणाम
जास्त प्रकाश आणि उष्णता यामुळे काही भागात पिकांच्या वाढीवर सकारात्मक परिणाम होतो. मात्र, उष्णतेची तीव्रता वाढल्यामुळे पाण्याची मागणीही वाढते. त्यामुळे शेतकऱ्यांसाठी ही वेळ काळजीपूर्वक नियोजनाची असते.
जगभरातील उत्सव
स्वीडन व नॉर्वेमध्ये: मिडसमर फेस्टिव्हल साजरा केला जातो.
इंग्लंडमध्ये: स्टोनहेंज येथे सूर्यपूजनासाठी विशेष जमाव होतो.
कॅनडा व अमेरिका: उन्हाळ्याच्या सुरुवातीचा आनंद विविध मैदानी कार्यक्रमांद्वारे साजरा केला जातो.
वैज्ञानिक व शैक्षणिक महत्त्व
हा दिवस विद्यार्थ्यांसाठी व खगोलप्रेमींकरिता एक अभ्यासपूर्ण घटना आहे. पृथ्वीचा झुकाव, सूर्याचा मार्ग व ऋतूंचे बदल यावर आधारित अभ्यासासाठी उन्हाळी संक्रांती महत्त्वपूर्ण ठरते.
२१ जून हा केवळ दीर्घ दिवस नाही, तर आपल्या जीवनातील अनेक पैलूंशी जोडलेला एक नैसर्गिक चमत्कार आहे. सूर्य, पृथ्वी आणि त्यातील परस्परसंबंध यांच्याकडे नव्याने पाहण्याची ही एक संधी आहे. या दिवशी आपण निसर्गाशी अधिक नाते जोडून जीवनशैली आरोग्यदायी आणि सकारात्मक ठेवू शकतो.
