१४ एप्रिल – भारताच्या इतिहासातील एक सुवर्णपान. या दिवशी एका अशा महान व्यक्तिमत्त्वाचा जन्म झाला ज्याने संपूर्ण देशाच्या सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक रचनेत आमूलाग्र परिवर्तन घडवले. डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर, ज्यांना आपण प्रेमाने ‘बाबासाहेब’ म्हणतो, हे केवळ एक व्यक्तिमत्त्व नव्हते, ते एक विचार होते – आणि आजही आहेत.
बालपणातील संघर्ष : एका क्रांतिकारी विचारांचा प्रारंभ
डॉ. आंबेडकर यांचा जन्म १८९१ मध्ये मध्य प्रदेशातील महू येथे झाला. लहानपणापासूनच त्यांना अस्पृश्यतेच्या विषारी अनुभवांना सामोरे जावे लागले. अशा परिस्थितीतही भीमरावांनी शिक्षणाची ज्योत मनात प्रज्वलित ठेवली.
त्यांचे वडील रामजी सकपाल हे फौजेत काम करत होते आणि शिक्षणाचे महत्त्व ते जाणून होते. त्यांनी आपल्या मुलाला शिकवण्यासाठी अपार कष्ट घेतले. हेच ते बियाणे होते, ज्यातून पुढे एका महान विचारवंताचा जन्म झाला.
शिक्षणाचा प्रवास : अडथळ्यांतून यशाच्या शिखराकडे
भीमरावांनी मुंबईतील एल्फिन्स्टन कॉलेजमधून पदवी घेतली आणि मग वडिलांच्या इच्छेनुसार उच्च शिक्षणासाठी अमेरिकेला गेले. ते कोलंबिया विद्यापीठात शिकले, नंतर लंडन स्कूल ऑफ इकोनॉमिक्स आणि ग्रे’ज इन, लंडन मधून त्यांनी कायद्यात डॉक्टरेट मिळवली.
या कालावधीत त्यांनी भारतीय समाजव्यवस्थेचे, विशेषतः जातिव्यवस्थेचे, सखोल अध्ययन केले. भारतात परतल्यावर त्यांनी अस्पृश्यतेविरुद्ध जोरदार लढा सुरू केला. “शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा” हा त्यांचा संदेश होता – जो आजही प्रेरणादायी आहे.
समाजसुधारकाची भूमिका : चळवळी, लढे आणि जागृती
डॉ. आंबेडकर हे केवळ शिक्षणप्रेमी नव्हते, तर एक प्रखर सामाजिक विचारवंत होते. त्यांनी अनेक चळवळींचे नेतृत्व केले:
चवदार तलाव सत्याग्रह (१९२७): अस्पृश्यांना सार्वजनिक पाण्याच्या वापराचा अधिकार मिळावा यासाठी त्यांनी लढा दिला.
महाड सत्याग्रह: अस्पृश्यांना मंदिरात प्रवेश मिळावा यासाठी त्यांनी आंदोलन छेडले.
काका साहेब कालेलकर आयोगावर टीका करत: आंबेडकरांनी स्पष्टपणे सांगितले की, सामाजिक समता केवळ कागदावर नव्हे तर प्रत्यक्ष कृतीत दिसली पाहिजे.
भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार
डॉ. आंबेडकर यांची सर्वांत मोठी देणगी म्हणजे भारतीय संविधान. २६ जानेवारी १९५० रोजी जे संविधान लागू झाले, त्याचे प्रमुख शिल्पकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर होते.
त्यांनी एक असे संविधान तयार केले, जे धर्म, जाती, लिंग, भाषा यांच्या पलीकडे जाऊन सर्व नागरिकांना समानतेचा अधिकार देते.
“संविधान हे एक जिवंत दस्तऐवज आहे”, असे ते म्हणत असत.आर्थिक विचारवंत आणि योजनाकार
आर्थिक विचारवंत आणि योजनाकार
बाबासाहेब हे केवळ समाजसुधारक किंवा कायदेपंडित नव्हते, ते एक उत्कृष्ट आर्थिक विचारवंत सुद्धा होते. त्यांनी “The Problem of the Rupee” या ग्रंथातून भारतीय चलनव्यवस्थेचा सखोल अभ्यास मांडला होता. त्यांनी रिझर्व बँकेच्या स्थापनेला आधार दिला.
त्यांचा ठाम विश्वास होता की, आर्थिक स्वावलंबनाशिवाय कोणतेही समाज-आंदोलन यशस्वी होऊ शकत नाही. म्हणूनच त्यांनी शेतकरी, कामगार, आणि महिला यांच्यासाठी धोरणात्मक विचार मांडले.
मृत्यू आणि अमरत्व
६ डिसेंबर १९५६ रोजी बाबासाहेबांचे निधन झाले. परंतु त्यांचे विचार, कार्य आणि प्रेरणा आजही कोट्यवधी लोकांसाठी जिवंत आहे. भारताच्या प्रत्येक कोपऱ्यात त्यांचा पुतळा, त्यांच्या जयंतीच्या मिरवणुका, आणि त्यांच्या विचारांवर आधारित चळवळी – हे सगळं त्यांच्या अमरत्वाचे प्रतीक आहे.
आजच्या पिढीसाठी संदेश
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे विचार आजही तितकेच महत्त्वाचे आहेत:
शिक्षण – हेच खरे शस्त्र.
संघटन – हेच खरे बळ.
संघर्ष – हेच परिवर्तनाचे साधन.
आज समाजात अनेक प्रकारचे अन्याय, विषमता आणि भेदभाव दिसतात. अशावेळी बाबासाहेबांचे विचार आपल्या जीवनात उतरवणे ही काळाची गरज आहे.
निष्कर्ष : बाबासाहेब हे एक विचार आहेत
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे एक व्यक्तिमत्त्व नसून, ते एक विचार, एक प्रेरणा आणि एक चळवळ आहेत. त्यांच्या जयंतीनिमित्त आपण केवळ हार घालून पूजा करून थांबू नये, तर त्यांच्या विचारांचा अंगीकार करणे हेच त्यांना खरी आदरांजली ठरेल.
“जोपर्यंत समाजात एकही माणूस दु:खी, शोषित आहे, तोपर्यंत संघर्ष संपलेला नाही.“
– हा संदेश लक्षात ठेवून, आपण बाबासाहेबांच्या स्वप्नातील समतेचे, बंधुतेचे आणि न्यायाचे भारत घडवूया.
