स्वच्छ दूध उत्पाधन एक काळाची गरज

भारत देश हा दूध उत्पादनात पहिल्या क्रमांकावर आहे. परंतु दुर्दैवाने दुग्ध व दुग्धजन्य पदार्थ निर्यात मध्ये आपला देश बराच मागे असून जागतिक स्तरावर अत्यंत कमी प्रमाणात निर्यात करतो. आपल्या देशातील दुध उत्पादनापैकी सुमारे 70 ते 80 टक्के दूध हे ग्रामीण भागातील दूध उत्पादक तयार करतात परंतु त्यांची आर्थिक परिस्थिती, शास्त्रोक्त माहितीचा अभाव, उत्पादनाबाबत निष्काळजीपणामुळे दुधाच्या गुणवत्तेकडे दुर्लक्ष होते. शास्त्रोक्त पद्धतीने दूध निर्मिती केल्यामुळे दुधाची प्रत वाढतेच शिवाय अनेक (कासदाह सारख्या) आजारालाही आळा घातला जाऊ शकतो. तसेच अशा दुधापासून बनवलेल्या दुग्धजन्य पदार्थांची गुणवत्ता सुद्धा निकृष्ट दर्जाची असते. त्यामुळेच स्वच्छ दूध उत्पादन घेणे हे काळाची गरज बनली आहे. कारण, फक्त जागतिक बाजारात आपल्या दुधाला स्थान मिळवणे हेच नसून तर यातून एक प्रकारे आपण, एक कुटुंब, समाज, आणि देश स्वच्छ दूध उत्पादनामुळे निरोगी आणि क्रियाशील राहणार आहे त्यामुळे येणाऱ्या काळात स्वच्छ दूध उत्पादनावर भर देणे महत्त्वाचे ठरणार आहे.

स्वच्छ दूध म्हणजे काय ? स्वच्छ दूध म्हणजे डोळ्यांना दिसणार्‍या आणि नदिसणार्‍या अशुद्धी पासून मुक्त असलेले दूध.

स्वच्छ दूध उत्पादनाचे फायदे– दुधाची प्रत चांगली होऊन ते आधिकाधिक काळ टिकवता येते. अश्या दुधात जीवणूंचे प्रमाण खूप कमी असते म्हणून ते मानवी आरोग्यास चांगले असते. तसेच ह्या दुधापासून बनवलेल्या दुग्धजन्य पदार्थांची गुणवत्ता उत्कृष्ट दर्जाची असते.

स्वच्छ दूध उत्पादनासाठी घ्यावयाची काळजी

दुभत्या जनावरांची स्वच्छता- दूध देणारी जनावरे सर्वप्रथम निरोगी असावी. त्यांना कुठल्याही प्रकारचा संसर्गजन्य रोग झालेला नसावा. या रोगांमध्ये मुख्यतः कासदाह, क्षय इ. अशा रोगांचा समावेश अशू शकतो. अशा रोगांचे जिवाणू दुधाच्या माध्यमातून प्रसार पावतात त्यासाठी नियमित पणे जनावरांची तज्ञ पशुवैद्यकाकडून नियमित तपासणी करून घ्यावी. रोगी जनावरांचे दूधपिण्यासाठी वापरू नये. नेहमीच दूध उकळून व थंड करून प्यावे असे केल्याने दुधातून होणाऱ्या संसर्गजन्य रोगांवर आळा बसतो व त्याचा प्रसार थांबवण्यास मदत होते. दुभते जनावरे फक्त निरोगी असून चालत नाही तर त्यांची स्वच्छता तितकीच महत्त्वाची आहे. धारा काढण्यापूर्वी जनावरांची कास व सड स्वच्छ पाण्याने जंतुविरहित (सोम्य पोटॅशियम परमॅग्नेट) करावीत. धारा काढण्यापूर्वी एक तास अगोदर जनावरास स्वच्छ धुवून घ्यावे.

जनावरांचे गोठे– परिसर व जनावरांचे गोठे नेहमी स्वच्छ ठेवावेत. जनावरांचा गोठा स्वच्छ असावा व तसेच तेथील हवा खेळती असावी. दूध काढण्यापूर्वी गोठ्यातील शेण, मलमूत्र व काडीकचरा काढून नियमित साफसफाई करावी. गोठ्यात माश्या, डास गोचीड इत्यादी कीटकांचा शिरकाव प्रसार होऊ नये म्हणून काळजी घ्यावी. गोठ्याच्या भिंती पक्या असाव्यात म्हणजे त्याच्या उत्पादनाला जागा मिळणार नाही. भिंतींना नेहमीत चुना मारून घ्यावा.

दूध काढणारी व्यक्ती– धारा काढणारी व हाताळणारी व्यक्ती निरोगी सुदृढ व संसर्गजन्य रोगांपासून मुक्त असावा. अन्यथा त्याला जडलेल्या रोगांचे जिवाणू दुधातून प्रसार पावतात व इतरांस अशा दुधामधून संसर्गजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. दूध काढणाऱ्या व्यक्तीने नेहमीत नखेव केस कापावी. स्वछ कपडे परिधान करावा. डोक्यावर शक्यतो रुमाल बांधवा. दूध काढणार्‍यांना शिंका येणे, खोकणे व धूम्रपान करणे यासारखे सवयी असू नयेत. दूध काढण्यापूर्वी हात साबणाने धुवून कोरडी करून घ्यावी. दुधाची भांडी-दूध काढण्यासाठी व साठवण्यासाठी वापरण्यात येणारी भांडी शक्यतो योग्य आकाराची व स्टेनलेस स्टीलची असावी. ती स्वच्छ धुतलेली व जंतुविरहित असावीत. दुधाची भांडी धुण्याकरता स्वच्छ पाणी असावे. जर मिल्किंग मशीन वापरत असाल तर ते स्वच्छ, कोमट पाण्याने  धुतलेले व नेहमीत जंतुविरहित करावे (OCIDE-L). भांडीधुवून झाल्यानंतर ती कोरडी करण्यासाठी पालथी करून ठेवावीत. शक्यतो निमुळत्या तोंडाची भांडी दूध काढण्यासाठी वापरावी.

दूध काढण्याची पद्धत– सर्वसामान्यपणे शेतकरी हाताने दूध काढतात कारण त्यांना आपला कमी जनावरांसाठी यंत्राने दूध काढणे परवडत नाही मुख्यतः तीन पद्धती वापरल्या  जातात त्यात चिमटा पद्धत, पूर्ण हात पद्धत, नकलिंग म्हणजेच अंगठा पद्धत. यात पूर्ण हात पद्धत ही सर्व उत्तम मानली जाते. या पद्धतीत संपूर्ण हाताच्या पाचही बोटात सड पकडून खालच्या बाजूने ओढून दाब दिला जातो. ही पद्धत सर्वात जास्त योग्य व सुरक्षित आहे. पूर्ण हात पद्धत ही बोटांनी किंवा अंगठ्याने दूध काढण्याच्या पद्धती पेक्षा उत्तम आहे कारण याला वेळोवेळी हात बदलावा लागत नाही. या पद्धतीने वासराने दूध ओडल्याप्रमाणे दूध काढले जाते. तसेच सडांवर सारखा दाब टाकला गेल्यामुळे कासदाह सारख्या आजारास जनावर कमी प्रमाणात बळी पडते.

सडास मसाज करण्याने, वासरच्या सड चोखण्याने किंवा धारा काढण्याच्या वेळीच्या नेहमीच आवाजामुळे जनावरे पाना सोडतात. जनावरांने पाना सोडल्यानंतर पाच ते सात मिनिटात दूध काढणे आवश्यक असते सुरुवातीच्या काही धारा भांड्यात घेऊ नये, कारण यामध्ये अपायकारक जिवाणू असतात. जनावरच्या शेवटच्या  धारेमध्ये जास्त प्रमाणात  स्निग्धांश असतो म्हणून शेवटचे दूध नीट काढून घ्यावे. धारा पाच ते सात मिनिटात पूर्ण कराव्या. दूध काढल्यानंतर शक्य तितक्या लवकर संकलन केंद्रावर पोहच करावे आणि ते शक्य नसेल तर 5-10 ^oc साठवून ठेवावे.

यंत्राच्या साह्याने दूध काढणे– या पद्धतीचा उपयोग सरकारी संस्था किंवा मोठे फार्म मोठ्या प्रमाणात करतात. ही पद्धत शक्यतो जास्त जनावरांच्या दूध काढण्यासाठी वापरली जाते. या पद्धतीत सड्याला मालिश होते. यामुळे कासेला इजा होत नाही. शक्य असेल तर शेतकर्‍यांनी ही पद्धत अमलात आणावी. या पद्धतीत जलद दूध काढता येऊन मनुष्यबळ वाचते आणि जनावरांची एकंदर उत्पादकता समजते.

गायी व म्हशीमध्ये कासदाह हा प्रामुख्याने होणारा रोग असुन तो जीवाणू जन्य रोग आहे. हा आजार म्हशींपेक्षा गायींमध्ये जास्त प्रमाणात होतो, ज्या गायी जास्त दूध देतात. देशी गाईंच्या तुलनेने संकरित गाईंमध्ये पहिल्या प्रसुतीपेक्षा नंतरच्या प्रसुतींच्या काही दिवसांनतर किंवा काही दिवस आधी कास दाह अधिक होतो. जिथे जनावरांची संख्या जास्त असते तिथ कास दाहाचा संभव जास्त असतो. ज्या जातींमध्ये कास छोटी आणि सडे मोठी असतात त्यांच्यात कासदाह अधिक होतो. ज्या जनावरांना खाद्यातून प्रथिने अधिक दिली जातात व ज्या जनावरांचा जार पडत नाही त्यांच्यामध्ये कासदाह होण्याची जास्त शक्यता असते. या आजारात दूध गोठते, कास उष्ण (गरम) होते, वेदना होतात आणि दाह सुजतो व कधी कधी रक्तस्राव ही होतो.

कासदाहाची कारणे:

• कासेमध्ये जिवाणू आत प्रवेश करतात. जीवाणू मध्ये मुख्यतः staphylococci, streptococci, chorynebacteria, E.coli, आणि Bacillus यामुळे कासदाह होतो.
• हा एक संसर्ग जन्य रोग आहे.
• प्राण्यांमध्ये जीवाणू कासेला झालेल्या जखमा, दुखापतींमधुन सडांच्या माध्यमातून कासेमध्ये प्रवेश करतात.
• रक्त शोषणाऱ्या मोठ्या आकाराच्या माश्याही या आजाराला फैलावतात.

या रोगाची आणखी काही कारणे खालीप्रमाणे आहेत:

• कासेला दुखापत होणे.
• दूध काढणाऱ्याचे अस्वच्छ हात व कपडे.
• गोठ्याची अस्वच्छता.
• माशांचा बेसुमारपणा.
• दूध काढण्याची चूकीची पद्धत.
• दूध पुर्ण न काढणे.
• गोठ्याची फरशी ओली असणे व गोठ्यात स्वच्छता नसणे.
• कासदाह जास्त दूध देणाऱ्या प्राण्यांमध्ये जास्त होतो. कारण मोठ्या कासेमुळे सडांना व कासेला दुखापत होण्याची अधिक संभावना असते.
• जार लटकणे (पूर्णपणे न पडणे) किंवा प्रसुतीच्यावेळी झालेला संसर्ग.
• Brucella व अन्य आजारांचा प्रभाव.

कासदाहाची लक्षणे

• जनावरांमध्ये अस्वस्थता व ताप येने॰
• कास गरम, लाल व वेदनादायक होतात, काही वेळाने ताप येतो व कास थंड आणि कठोर होतात.
• दूध येणं बंद होते, त्याचबरोबर स्राव उत्पन्न होतो. जो सुरुवातीला पिवळा असतो व नंतर रक्तामुळे लालसर होतो.
• नेहमीच्या (सामान्य) दुधापेक्षा दह्यासारख स्वरूप असणारा स्राव, पिवळ्या, भुऱ्या स्रावासोबत पांढरे (गोठलेले) कण व एपिथेलियम टिश्यू (पेशी) येतात.

तीक्ष्ण कासदाह

• तीव्र कासदाहामध्ये दूध हळूहळू येणं बंद होत.
  • दुधामध्ये छीद्रे येतात.
  • कास सूजते.

दिर्घकालीन कासदाह

• कास अधिक कठोर व लहान होते.
  • दूध पातळ व पाण्यासारखे येते.
  • कधी कधी दुधामध्ये (मवाद) व कासेला फोड येतात.
  • कास दाबल्यानंतर वेदना होतात.
  • अंतिम टप्यात दूध पूर्णपणे बंद होते (सुखून जाते).

रोग प्रतिबंधन :

• कासदाह मुख्यता अस्वच्छतेमुळे पसरतो. त्यामुळे गोठ्याची पुर्ण स्वच्छता ठेवावी व दर १५ दिवसांनी जंतुनाशक फवारावे (OCIDE-L).
  • दूध काढण्यापर्वी व नंतर आयोडीन सोल्युशन (०.२५%) ने स्तनांना धुवावे व स्वच्छ हाताने दूध काढावे.
  • दूध काढताना पुर्ण हाताचा उपयोग करावा, अंगठ्याने दूध काढू नये.
  • दूध काढताना सडानंमधून संपूर्ण दूध काढावे.
  • गाय व म्हशींना दूध काढल्यानंतर अर्धा तास बसू देऊ नये.
  • आजारी जनावरांचे दूध त्यांच्या वासरांना पाजू नये.
  • आजारी जनावरांना निरोगी जनावरांपासून वेगळे ठेवावे व त्यांचे दूध शेवटी काढावे.
  • वेळोवेळी सर्व जनावरांच्या दुधाची चाचणी करावी .
  • स्ट्रिपकप पद्धतीने दुधाची नियमित (१५ दिवस) चाचणी करावी. जर सुप्त अवस्थेतील कासदाह आढळ्ल्यास लगेचच पावडर Nutrimust ५० ग्राम दररोज ४-५ द्यावी.
  • वेळेवरती कासदाहचा उपचार झाला नाही तर टी. बी.रोगाचे जीवाणू देखील आत प्रवेश करतात व त्यामुळे रोग आणखी गंभीर होतो.
  • उपचार सुरू झाल्यानंतर तीन ते पाच दिवस ट्यूब व इंजेक्शन सोडले पाहिजे .एक किंवा दोन दिवसात पूर्णपणे उपचार होत नाही.
  • दूध कमी होताना गायी व महशींच्या चारही सडानंमधून  संपूर्णपणे दूध काढावे व प्रत्येक सडामध्ये ट्यूब ने औषधे सोडावीत.

कासदाहावर उपचार :

• कोणतेही प्रतिजैविके वापरण्यापूर्वी, दुग्धप्रतिजैविक संवेदनशीलता तपासावी.
• सडामधून पूर्णपणे खराब दूध काढून टाकावे. दिवसातून एकदा प्रतिजैविके ट्यूब द्वारे द्यावीत व जर संसर्ग अधिक असेल तर सकाळी व संध्याकाळी दिवसातून दोनदा द्यावीत. व त्याचबरोबर पावडर Nutrimust ५० ग्राम दररोज ४-५ द्यावी.
• प्रतिजैविकांची ट्यूब- penicilin, streptomycin, ampisilin, cloxicilin, chlortetracycline, इ असतात.
• जी प्रतिजैविके ट्यूब द्वारे स्तनांना दिली जातात त्यांचे IV/ IM चालु करावे
• Corticosteroid फाइब्रोसीस कमी करते. जर फाइब्रोसिस जास्त असेल तर त्यास प्रतिजैविकांसोबत द्यावीत.
• जेव्हा तीव्र कासदाहामध्ये कास गरम होतात तेव्हा शेकमध्ये मॅग्नेशियम सल्फेट चा वापर केला जातो, या अवस्थेत कासेला थंड करावे आणि दीर्घकालावधीतील कासदाह असेल जेव्हा कास थंड व कडक होतात तेव्हा उबदार शेक द्यावा.

डॉ. अमोल आडभाई संपर्क: 8805660943